шӱм

шӱм

I

1. сердце; центральный орган кровообращения

Шӱм кырымаш биение сердца;

черле шӱм больное сердце.

Модест кугыза шӱмжӧ дене йӧслана. [/i]В. Иванов.[/i] Старик Модест мается сердцем.

Альбинан корштышо шӱмжӧ эркын дене пареме. [/i]М. Иванов.[/i] Больное сердце Альбины постепенно поправилось.

2. перен. сердце, душа; символ средоточия чувств, переживаний, настроений человека

Ава шӱм сердце матери;

йӧратыше шӱм любящее сердце.

– Ой, тугай годым, палет, кузе шӱмлан йӧсын чучын колта. [/i]«Ончыко»[/i] – Ой, в такое время, знаешь, как на сердце тяжело.

Тидым шарналтымеке, Эрпатырын шӱмыштыжӧ тушман деч утлаш ӱшан ылыж кайыш. [/i]К. Васин.[/i] Вспомнив это, в сердце Эрпатыра загорелась надежда спастись от врага.

Сравни с:

чон

3. перен. сердце, душа; символ отзывчивости, доброты

– Янлыкат шке игыжым чамана, йоча дек нимогай шӱмет уке. [/i]«Ончыко»[/i] – И звери своих детёнышей жалеют, у тебя к детям никакого сердца нет.

Сравни с:

чон

4. перен. ед. ч. 1 л. употр. как ласковое, нежное обращение к кому-л.: сердце моё

– Шӱмем, – манеш Акнаш, ӧндалын, Окавийым шупшалеш. [/i]С. Чавайн.[/i] – Сердце моё, – говорит Акнаш, обнимая, целует Окавий.

5. перен. сердце; центр, главная часть чего-л., важнейшее место чего-л.

Мемнан планетын шӱмжӧ – тиде Йошкар площадь. [/i]«Ончыко»[/i] Сердце нашей планеты – это Красная площадь.

Тиде чылажат теве кушко виктаралтын: Смоленскым руалтен налаш, тушеч мемнан элын шӱмышкыжӧ – Москвашке – керылт пураш. [/i]П. Корнилов.[/i] Всё это вот на что нацелено: захватить Смоленск, оттуда напасть на сердце нашей страны – Москву.

6. в поз. опр. сердечный, сердца; связанный с сердцем

Шӱм чер болезнь сердца.

7. в поз. опр. сердечный, душевный; связанный с чувствами, переживаниями

Шӱм шижмаш сердечные чувства.

– Санденак корным палем, – Эрпатырын йӱкыштыжӧ кугу шӱм ойго шижалтеш. [/i]К. Васин.[/i] – Поэтому знаю дорогу, – в голосе Эрпатыра чувствуется большое сердечное горе.

Сравни с:

чон

8. в поз. опр. сердечный; связанный с любовью, влюблённостью

Шӱм таҥ сердечный друг;

шӱм паша сердечные дела.

Елушат шканже шӱм пелашым муын. [/i]В. Иванов.[/i] И Елуш нашла себе сердечного друга.

– Уке, шӱм тулем дене модаш эрыкым тетла ом пу! [/i]В. Иванов.[/i] – Нет, больше не позволю играть моими сердечными чувствами (букв. сердечным огнём)!

Идиоматические выражения:

– уло шӱм дене, уло чон дене

– уло шӱмым пуаш, уло шӱмым пышташ

– шӱм вургыжеш, чон вургыжеш

– шӱм вургыж, шӱм вургыжын, чон вургыж, чон вургыжын

– шӱм йӱкша, чон йӱкша

– шӱм йӱла, чон йӱла

– шӱм когарген коштеш, чон когарген коштеш

– шӱм кӱжгемаш

– шӱм лушкаш, чон лушкаш

– шӱм нӧлталтеш

– шӱм ок нумал

– шӱм ок шупш, чон ок шупш

– шӱм пӧртылеш, чон пӧртылеш

– шӱм пытен, чон пытен

– шӱм утен, шӱм утен каен

– шӱм ӱжмӧ почеш

– шӱм шелаш

– шӱм шолеш, чон шолеш

– шӱм шолын

– шӱм шула

– шӱм шулен, чон шулен

– шӱм шупшеш, чон шупшеш

– шӱмеш келге кышам кодаш

– шӱмеш пижаш, чонеш пижаш

– шӱмеш возаш, шӱмыш возаш, чонеш возаш, чоныш возаш

– шӱмеш пиждыме, шӱмыш пиждыме

– шӱмлан изин-кугун чучеш, чонлан изин-кугун чучеш

– шӱмлан кӱчымын чучеш, шӱмлан каньысырын чучеш, шӱмлан шыгырын чучеш, чонлан кӱчымын чучеш, чонлан каньысырын чучеш, чонлан шыгырын чучеш

– шӱм рӱп лие, шӱмлан рӱп лие, чонлан рӱп лие

– шӱмым иша

– шӱмым йӱлалтараш, шӱмым йӱлалташ, шӱмым когарташ, чоным йӱлалтараш, чоным йӱлалташ, чоным когарташ

– шӱмым кочкеш, чоным кочкеш

– шӱмым кӱрышташ, чоным кӱрышташ

– шӱмым нулташ, чоным нулташ

– шӱмым почаш, чоным почаш

– шӱм почын, шӱмым почын, чоным почын

– шӱмым савыраш, чоным савыраш

– шӱмым сорлыклаш

– шӱмым тарваташ, чоным тарваташ

– шӱмым туржаш, чоным туржаш

– шӱмыш пернаш, шӱмышкӧ пернаш, шӱмыш логалаш, шӱмышкӧ логалаш, чоныш пернаш, чоныш логалаш

– шӱмыш налаш, шӱмышкӧ налаш, шӱмыш пышташ, шӱмышкӧ пышташ

– шӱмыштӧ нумал кошташ, шӱмыштӧ нумалын кошташ

II

Г.: шӹм

чувство, чувствительность; ощущать, способность воспринимать раздражения

Шӱмым йомдараш потерять чувствительность.

Кылмыме дене парня-влакын шӱмышт пытен. От холода пальцы потеряли чувствительность.

III

Г.: сӱм

1. кора (дерева)

Вичкыж шӱм тонкая кора;

нӧргӧ шӱм молодая кора;

куэ шӱм кора берёзы.

Чодыра мераҥат, карсакат телым тыгыде вондерым кочкын илат, руэн йӧрыктымӧ шопке шӱмым нултат. [/i]М.-Азмекей.[/i] И лесной заяц, и заяц-русак зимой питаются мелкими кустарниками, обгладывают кору сваленных осин.

Шыжым писте шӱмым тӧргалташ йӧсӧ, но сонарзе кертеш. [/i]«Ончыко»[/i] Осенью снимать кору липы трудно, но охотник может.

2. кожура, кожица, корка; внешняя оболочка плодов, семян

Олма шӱм кожура яблока;

лимон шӱм корка лимона.

Фасольын нӧшмыжӧ ӱмбачын шӱм дене леведалтын. [/i]«Ботаника»[/i] Семена фасоли сверху покрыты кожурой.

Пареҥге шӱм шкак тӧргалтеш, кодшыжым йоча-шамыч кидышт дене эрыктат. [/i]Н. Лекайн.[/i] Кожура картофеля сама отстаёт, оставшуюся дети чистят руками.

3. скорлупа; твёрдая природная оболочка чего-л.

Вырвур пӱкшым иштарен кучен, шӱмжым пурын, томжым кочкеш. [/i]А. Фёдоров.[/i] Вырвур, зажав орех, разгрызая скорлупу, съедает ядро.

Ур ончыл пӱйжӧ дене пӱкш шӱмым пеш сай пудыртен кертеш. [/i]«Биологий»[/i] Белка передними зубами очень хорошо может расколоть скорлупу ореха.

4. шелуха; отбросы, состоящие из (негодной в пищу) оболочки овощей, семян

Кавун кичке шӱм шелуха семян тыквы;

шоган шӱм шелуха лука.

(Рвезе) уло вийже дене симанке шӱмым шӱвал-шӱвал колта. [/i]В. Косоротов.[/i] Парень изо всех сил выплёвывает шелуху семечек.